حقوق اساسی : تشریح قوه مجریه و ارکان آن (دولت به معنای خاص)
- دسته بندی : مقالات
- انتشار : 17 ژوئن 2019
- مدت مطالعه :
- 10578 بازدید
قوه مجریه
قوه مجریه دو ریاستی است :
۱ – مقام رهبری
۲ – رئیس جمهوری
مقام رهبری رئیس کشور و شخص اول مملکت است و رئیس جمهور عالی ترین مقام رسمی پس از مقام رهبری محسوب می شود.
تنفیذ حکم ریاست جمهوری و عزل رئیس جمهور به عهده مقام رهبری است.
ارکان قوه مجریه (مقامات عالی قوه مجریه) : رهبری – رئیس جمهور – هیات وزیران – وزرا —» دولت به معنای خاص
مقام رهبری
اموری که توسط مقام رهبری مدیریت و نظارت می شوند:
۱ – مجموعه نهادها و سازمانهای زیر مجموعه نهاد رهبری
۲ – کمیته امداد
۳ – بنیاد شهید
۴ – بیناد مسکن
۵ – امور حج و اوقاف
۶ – نماز جمعه
۷ – بنیاد مستضعفان و جانبازان
۸ – بنیاد ۱۵ خرداد
۹ – نیروهای مسلح
اختیارات مقام رهبری:
- امضای حکم ریاست جمهوری و عزل رئیس جمهور
- امضای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و انتصاب نمایندگان در این شورا
- نظار شرعی بر مصوبات قوه مجریه از طریق فقهای شورای نگهبان
- فرماندهی کل نیروهای مسلح و نصب و عزل فرماندهان عالی نظامی و انتظامی
ریاست جمهوری
ریاست جمهوری عالی ترین مقام رسمی کشور پس از مقام رهبری است.
اصل ۱۱۵ ق. ا : رئیس جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشد انتخاب گردد:
شروط ایجابی کمی:
- رجال بودن
- ایرانی الاصل : پدر رئیس جمهور باید ایرانی باشد و تابعیت اصلی (نه اکتسابی) ایران را داشته باشد
- تابعیت ایران
شروط ایجابی کیفی:
- مدیر و مدبر
- دارای حسن سابقه و امانت و تقوی
- مومن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی و مذهب رسمی کشور
نکته : رجال بودن رئیس جمهور، مهمترین شرط در خصوص شرایط ریاست جمهوری است.
نکته : از نظر نگارنده کتاب، رجل به معنای شخصیت سیاسی و مذهبی است نه معنای لغوی و عرفی آن و رئیس جمهور می تواند زن باشد.
رئیس جمهور بر اساس نظام انتخاباتی اکثریت مطلق انتخاب می شود:
اگر یکی از کاندیداها بیش از نصف کل رای دهندگان را کسب نماید، برنده محسوب می شود و اگر چنین اکثریتی حاصل نشد نفر اول و دوم به دور دوم وارد می شوند و در این مرحله با اکثریت نسبی انتخاب می شوند.
مدیریت اجرایی انتخابات بر عهده وزارت کشور است.
کل فرایند انتخابات تحت نظارت استصوابی شورای نگهبان است.
رئیس جمهور برای مدت ۴ سال انتخاب می شود و انتخاب مجدد او بصورت متوالی تنها برای یک دوره بلامانع است.
انتخاب رئیس جمهور جدید باید حداقل ۱ ماه قبل از پایان دوره ریاست جمهوری سابق انجام شده باشد.
انتخابات ریاست جمهوری باید حداقل ۳ ماه قبل از پایان دوره چهار ساله ریاست جمهوری توسط وزارت کشور برگزار شود.
خاتمه ریاست جمهوری : طی شدن ۴ سال – عزل – استعفا – فوت
اگر دوره ریاست جمهوری قبل از پایان ۴ سال خاتمه یابد، دوره ریاست جدید برای ۴ سال دیگر اغاز می شود.
فعالیت ریاست جمهوری با صدور اعتبار نامه رئیس جمهور پس از اتمام انتخابات توسط شورای نگهبان و ارسال ان به مقام رهبری برای تنفیذ و امضای حکم آغاز می شود.
اصل ۱۲۱ ق . ا : رئیس جمهور در مجلس شورای اسلامی در جلسه ای که با حضور رئیس قوه قضادیه و اعضای شورای نگهبان تشکیل می شود سوگند یاد کرده و سوگندنامه را امضا می کند.
مصادیق شروط کفالت ریاست جمهوری:
- فوت
- عزل
- استعفا
- غیبت یا بیماری بیش از دو ماه
- موردی که مدت ریاست جمهوری پایان یافته اما رئیس جمهور جدید انتخاب نشده است.
نکته : معاون اول رئیس جمهور با موافقت رهبری در موارد فوق اختیارات و مسئولیت های رئیس جمهور را برعهده می گیرد و ظرف حداکثر ۵۰ روز باید رئیس جمهور انتخاب شود (شورایی متشکل از معاون اول ، رئیس مجلس و رئیس قوه قضاییه باید ترتیب این کار را بدهند)
محدوه صلاحیت رئیس جمهور براساس قانون اساسی و قوانین عادی مشخص می شود.
یکی از ملاک های سنجش جمهوری بودن نظام، پاسخگو بودن مقامات دولتی است.
رئیس جمهور در برابر ملت، رهبر و مجلس شورای اسلامی مسئول است.
رئیس جمهور در برابر مجلس مسئول اقدامات هیات وزیران است.(چون انتخاب وزیران و ریاست هیات وزیران با اوست)
انواع پاسخگویی رئیس جمهور:
- پاسخگویی سیاسی : در برابر مجلس (با سوال استیضاح) و رهبری (با عزل)
- پاسخگویی کیفری : رسیدگی به اتهام رئیس جمهور در مورد جرایم عادی با اطلاع مجلس در دادگاههای عمومی دادگستری انجام می شود.
- پاسخگویی قانونی : در مقابل دیوان عالی کشور در صورت تخطی از وظایف قانونی
- پاسخگویی مدنی و حقوقی : مسئولیت جبران خسارت در صورت ایراد خسارت به هرکسی
- پاسخگویی مالی : در برابر قوه قضائیه
- پاسخگویی اخلاقی : در برابر شهروندان
وظایف رئیس جمهور:
- مسئولیت اجرای قانون اساسی (پاسدار اجرایی قانون اساسی)
- اعطای نشانهای دولتی
- نمایندگی کشور در مجامع بین المللی
- ریاست و عضویت در برخی نهادهای حکومتی
پاسداری از قانون اساسی به شیوه های زیر امکان پذیر است:
- عمومی ۲ . قضایی ۳ . قانونی سیاسی
مهمترین ضمانت اجرای قانون اساسی به هنگام کنترل قانون عادی از طریق شورای نگهبان امکان پذیر است.
رئیس جمهور از طریق نظارت، کسب اطلاع، بازرسی، پیگیری، بررسی و اقدامات لازم مسئول اجرای قانون اساسی است.
اگر تخلف در اجرای قانون اساسی مربوط به نخست وزیر و وزرا باشد به مجلس ارجاع می شود در غیر اینصورت پرونده به مرجع صالح ارسال خواهد شد.
رئیس جمهور حق اخطار و تذکر به قوای سه گانه را دارد.
وظایف و اختیارات رئیس جمهور در خصوص اصول مرتبط با قوه مجریه جنبه ارشادی و اطلاعی دارد و در خصوص اصول مرتبط با قوه مجریه جنبه ارشادی و تعقیبی دارد.
ضمانت اجرا عدم اجرا یا نقض اصول فانون اساسی:
م ۵۷۰ ق.م.ا : هر یک از مقامات و مامورین دولتی که برخلاف قانون، آزادی شخصی افراد ملت را سلب کند یا انان را از حقوق مقرر در قانون اساسی محروم نماید، علاوه بر انفصال از خدمت و محرومیت ۳ تا ۵ سال از مشاغل دولتی، به حبس از ۶ ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
نشانهای کشوری به پیشنهاد وزرای ذی ربط و تصویب هیات دولت و نشانهای لشکری به پیشنهاد رئیس ستاد مشترک و تصویب فرمانده کل قوا یا مقام مجاز از طرف وی بوسیله رئیس جمهور اعطا می شود.
مصادیق نمایندگی کشور در مجامع بین المللی توسط رئیس جمهور:
- امضا عهدنامه های بین المللی
- شرکت در مجامع بین المللی
- نصب و عزل سفرای ایران در سایر کشورها
- پذیرش استوارنامه سفرای کشورهای دیگر در ایران
ریاست و عضویت رئیس جمهور در برخی نهادهای حکومتی:
- عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام
- عضویت در شورای موقت رهبری
- ریاست شورای عالی امنیت ملی کشور
- مدیریت شورای بازنگری قانون اساسی با حکم رهبری
- رئیس و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
وظایف و اختیارات رئیس جمهور در ارتباط با قوه مقننه:
- ارسال لایحه
- معرفی وزرا و هیئت وزیران به مجلس جهت اخذ رای اعتماد، دفاع از انها و حضور در مجلس به هنگام استیضاح
- پیشنهاد توقف انتخابات
- حضور و احضار در مجلس به هنگام استیضاح
- تقاضای جلسه غیرعلنی مجلس در موارد امنیتی
- امضای قوانین مصوب مجلس پس از تایید و ارسال جهت انتشار در روزنامه رسمی
- پیشنهاد همه پرسی در خصوص تصویب برخی قوانین مهم عادی
وظایف و اختیارات رئیس جمهور در قوه قضائیه:
- معرفی وزیر دادگستری
- تعیین بودجه
- تصویب لوایح قضایی
وزیر دادگستری به پیشنهاد رئیس قوه قضائیه و با اخذی رای رئیس جمهور به مجلس معرفی می شود و وزیر دادگستری تنظیم بخش روابط دو قوه مجریه و قضائیه است.
وظایف و اختیارات رئیس جمهور در قوه مجریه:
- ارائه برنامه پیشنهادی دولت به هنگام معرفی کابینه به مجلس
- معرفی وزرا جهت اخذ رای اعتماد به مجلس
- دفاع از وزرا و هیئت وزیران هنگام اخذ رای اعتماد از مجلس
- دفاع از وزرا و هیات وزیران هنگام استیضاح آنها
- عزل وزرا و قبول استعفای آنها
- تعیین سرپرست موقت برای وزارتخانه های بدون وزیر
- ریاست هیات وزیران
- تعیین معاون اول رئیس جمهور
- نظارت بر هیئت وزیران و کلیه وزراتخانه ها و نهادها زیرمجموعه قوه مجریه
- هماهنگ ساختن تصمیمات هیات وزیران و وزرا
- وضع آیین نامه ها، بخشنامه ها و دستورالعمل های اجرایی
- ابلاغ قوانین و مقررات به نهادهای اجرایی
- ریاست مستقیم برخی سازمانها و نهادهای زیر مجموعه قوه مجریه مانند:
- امور برنامه ریزی و بودجه
- شورای عالی اداری : وظیفه : ایجاد تحول در نظام اداری کشور
- سازمان حفاظت محیط زیست : پیشگیری و ممانعت از آلودگی
- سازمان تربیت بدنی : سامان بخش امور ورزشی و تربیتی است
- سازمان انرژی اتمی
وزرا
اعمال قوه مجریه در حوزه های مشخص از طریق وزرا است.
سمت وزارت، پست سیاسی است.
وزرا بعد از اخد رای اعتماد از مجلس رسما عضو هیت وزیران می شوند.
وزیر برای مدت ۴ سال انتخاب میشود و انتخاب مجدد بستگی به اراده رئیس جمهور دارد.
استیضاح وزرا به هنگام کفالت ریاست جمهوری امکانپذیر نیست.
نهاد وزارتخانه، واحد سازمانی مشخصی است که تحقق یک یا چند هدف از اهداف دولت را بر عهده دارد و به موجب قانون ایجاد شده یا می شود و توسط وزیر اداره می شود.
وزیر بر وزارتخانه، مدیریت چندگانه سیاسی، فنی، اداری و تشکیلاتی اعمال می کند.
تاسیس وزارتخانه در صلاحیت مجلس شورای اسلامی است.
پاسخگویی وزیر:
- پاسخگویی سیاسی
- پاسخگویی سیاسی فردی : در برابر رئیس جمهور
- پاسخگویی سیاسی جمعی : در برابر هیات وزیران
- پاسخگویی مدنی : در صورت ایراد خسارت توسط وزیر باید شخصا جبران کند
- پاسخگویی مالی : دارایی وزیران و همسر و فرزندان انها قبل و بعد از سمنت وزرات توسط رئیس قوه قضادیه رسیدگی می شود.
- پاسخگویی کیفری : اگر وزریر مرتکب جرم عادی شود بااطلاع مجلس در دادگاههای عمومی دادگستری محاکمه میشود و اگر مرتکیب جرم سیاسی شود طبق قانون مجازات اسلامی محاکمه می شود.
- پاسخگویی اخلاقی : ذکری از این پاسخگویی در قانون اساسی نیست.
وظایف و اختیارات وزیر (وزیر می تواند برخی از وظایف خود را به معاونان خود تفویض کند اما از او سلب مسئولیت نمی شود):
- تصدی وزارتخانه : مهمترین وظیفه وزیر
- مشارکت در تصمصم هیات وزیران
- وضع آین نامه، بخشنامه و دستورالعمل
- شرکت در جلسات مجلس بطور فردی و با حضور اعضای هیت دولت
- تقاضای جلسه غیر علنی مجلس در موارد امنیتی
- حضو در مجلس برای دفاع از لوایح
- تکلیف به حضور در مجلس برای پاسخگویی به سوالات نمایندگان و استیضاح
- اتخاذ تصمیمات مقتضی در راستای تامین منافع عمومی
هیات وزیران
هیات وزیران :
- شخصیت حقوقی واحد و مستقلی دارد
- تحت ریاست و نظارت رئیس جمهور است.
رئیس جمهور برای هیات وزیران پس از تشکیل و قبل از هر اقدامی باید از مجلس رای اعتماد بگیرد.
مدت دوره هیات وزیران ۴ سال است و با تغییر مجلس دوره هیات وزیران به اتمام نمی رسد و نیازی به رای اعتماد مجدد نیست.
اصل ۱۳۸ ق.ا : دولت می تواند تصویب برخی از امور مربوط به وظایف خود را به کمسیون های متشکل از چند وزیر واگذار نماید. مصوبات این کمسیون ها در محدوده قوانین پس از تایید رئیس جمهور لازم الاجرا است.
وظایف هیات وزیران:
- تصویب لوایح قانونی :: لوایح پس از تصویب در هیات وزیران، به امضای مشترک رئیس جمهور و وزیر می رسد و از طریق معاونت حقوقی و امور مجلس تقدیم مجلس می گردد.
- تصویب صلح دعاوی :: تصویب صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و ارجاع آن به داوری // در موارد مهم و خارجی بودن طرف دعوا تصویب مجلس نیز لازم است.
- حل اختلاف بین دستگاههای دولتی :: در موارد اختلاف نظر و یا تداخل در وظایف قانونی
- اگر اختلاف در مورد استنباط از قانون باشد –» نظر مجلس لازم الاجرا است
- اگر اختلاف ماهیت اجرایی داشته باشد –» هیات وزیران صالح به حل اختلاف است.
- اتخاذ تصمیمات لازم لاجرا
- به کلیه مصوبات هیات دولت تصویب نامه گفته می شود.
- اگر تصویب نامه جنبه عام –عینی- نوعی و غیر شخص داشته باشد, ایین نامه و بخشنامه گفته می شود.
- سایر وظایف و اختیارت هیات دولت:
- همکاری با رئیس جمهور در انجام وظایف قوه مجریه
- کمک به رئیس جمهور در تنظیم برنامه و خط مشی دولت
- حضور در جلاست مجلس جهت دفاع اط لوایح وطرح مواضع دولت
- تکلیف به حضور هنگام طرح استیضاح دولت و اخذ رای اعتماد
- تشکیل کمسیونهای داخلی
- برقراری هماهنگی و همکاری بین وزرا
- تشکیل جلسات جهت انجام وظاایف دولت
- تصویب لوایح قضایی قوه قضائیه جهت طرح در مجلس
- تنظیم برنامه توسعه و بودجه کل کشور و ارسال لایحه آن به مجلس
تصویب نامه ها و آیین نامه های دولت ضمن ابلاغ برای اجرا باید به اطلاع رئیس مجلس نیز برسد.
منشا حقوق صلاحیت قوه مجریه در وضع قانون:
- پذیرش اصل تفکیک نسبی قوا
- تنوع امور عمومی و اجرایی
- تخصصی و فنی بودن برخی امور
- مقابله یا شرایط استثنایی
- برقراری حکومت نظامی ممنوع است در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن، دولت حق دارد با تصویب مجلس شورای اسلامی موقتا محدودیتهای ضروری را برقرار نماید ولی مدت آن نمی تواند بیش از ۳۰ روز باشد و در صورتی که ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجددا از مجلس کسب تکلیف کند.
مقاماتی که صالح به وضع مقررات دولت می باشند:
- هیات وزیران
- وزیر
- کمسیونهای متشکل از چند وزیر
انواع مصوبات قوه مجریه:
- آیین نامه :: قاعده عام و کلی ایجاد می کنند// از نظر ماهیت در حکم قانون است
- آیین نامه اجرایی (غیرمستقل) :: وضع آیین نامه در خود قانون بصورت صریح یا ضمنی پیش بینی شده است
- آیین نامه های مستقل :: به تشخیص قوه مجریه برای اجرای برخی از قوانین لازم میشود و در خود قانون پیش بینی نشده است
- آیین نامه های سازمان دهنده خدمات عمومی
- آیین نامه های انتظامی
- آیین نامه های ضرورت
- بخشنامه :: تعلیمات عام و دستوری کلی است که مقامات اداری مافوق برای مقامات و ماموران مادون خود صادر می کنند.
نکته : بخشنامه ها برخلاف آیین نامه ها برای عموم ایجاد حق و تکلیف نمی کند و صرفا در محیط اداری خاص برای کارکنان همان اداره لازم الرعایه است.
کلیه مصوبات قوه مجریه نظیر مصوبات قوه مقننه باید در نظام کنترل-پاسخگویی قرار گیرند.
انواع نظارتها و کنترلها بر مصوبات قوه مجریه:
- نظارت قانونی : توسط رئیس مجلس // اگر بین رئیس مجلس و هیات دولت و کمسیونهای مربوطه از جهت استنباط از قوانین اختلاف نظر حاصل شود نظر رئیس مجلس معتبر است.
- نظارت شرعی :: پس از طرح شکایت (هرکس) در دیوان عدالت اداری، موضوع جهت بررسی به شورای نگهبان ارسال می شود و با نظر شورا، دیوان مصوبه ابطال می شود
- نظارت قضایی :: مهمترین و قوی ترین نظارت
هدایت و رهبری نیروهای مسلح با مقام رهبری است.
اصول کلی و راهبردی حاکم بر نیروهای مسلح:
- اصل ولایتی بودن
- اصل حفظ ارزشهای اسلامی و اجتماعی
- اصل عدم تسلط بیگانگان به کشور
- اصل کار آمدی نیروهای مسلح
- اصل عدم استفاده شخصی
- اصل بی طرفی
- اصل حاکمیت قانون
ترفیع درجه نظامیان و سلب آنها به موجب قانون است.
سازماندهای نیروهای مسلح در ایران:
- فرماندهی کل نیروهای مسلح :: از وظایف مقام رهبری
- اعلان جنگ و صلح/بسیج نیروهای مسلح/نصب و عزل رئیس ستاد مشترک با رهبری است.
- ارتش : صیانت و پاسداری از مرزها//
- سپاه : حفظ و تداوم دستاوردهای انقلاب و دفاع از ارزشهای انقلابی
- اصل امادگی و دفاع همگانی و بسیج عمومی :: محلی نمودن دفاع در سطوح مختلف جامعه
- نیروی انتظامی :: برای حفظ آرامش و نظم داخلی
مقام رهبری می تواند مدیریت نیروی انتظامی را به وزرات کشور با حفظ کلیه اختیارات خودف بویره تایید تصمیمات و قوانین مرتبط با نیروی انتظامی، تفویض نماید.